عالم برزخ چه عالمى است؟ و کجا است؟
عالم برزخ چه عالمى است؟ و کجا است؟ و دلیل بر اثبات چنین عالمى که در میان دنیا و عالم آخرت قرار دارد چیست؟
آیا برزخ براى همه است یا براى گروه معینى؟
و بالاخره وضع حال مؤمنان و صالحان ونیز کافران و بدکاران در آنجا چگونه است؟
اینها سؤالاتى است که در این زمینه وجود دارد و در آیات و روایات اشاراتى به آن شده است و لازم است تا آنجا که وضع این کتاب اجازه مى دهد به پاسخ آنها بپردازیم.
واژه «برزخ» در اصل به معنى چیزى است که در میان دو شىء، حائل مى شود و سپس به هر چیزى که میان دو امر قرار گیرد «برزخ» گفته شده است و روى همین جهت به عالمى که میان دنیا و عالم آخرت قرار گرفته، «برزخ» گفته مى شود.
دلیل بر وجود چنین جهانى که گاهى از آن تعبیر به «عالم قبر» و یا «عالم ارواح» مى شود از طریق ادله نقلیه است آیات متعددى از قرآن مجید داریم که بعضى ظهور و بعضى صراحت در این معنى دارد.
آیه (و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون) ظاهر در وجود چنین عالمى است، هر چند بعضى خواسته اند کلمه برزخ را در این آیه به معنى مانعى براى بازگشت به این دنیا معرفى کنند و گفته اند مفهوم آیه این است که پشت سر انسان مانعى است که او را از بازگشت به این جهان منع مى کند، ولى این معنى بسیار بعید به نظر مى رسد، زیرا تعبیر به «الى یوم یبعثون» تا روز رستاخیز) دلیل بر این است که این برزخ در میان دنیا و آخرت قرار گرفته، نه میان انسان و دنیا.
از آیاتى که «صریحاً» وجود چنین جهانى را اثبات مى کند آیات مربوط به حیات شهیدان است مانند ولاتحسبن الذین قتلوا فى سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون: ««هرگز گمان نکن کسانى که در راه خدا کشته شدند مردگانند آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند» (آیه 69 سوره آل عمران).
در اینجا خطاب به پیامبر است، و در آیه 154 سوره بقره خطاب به همه مؤمنان کرده مى گوید: ولا تقولوا لمن یقتل فى سبیل الله اموات بل احیاء ولکن لاتشعرون.
نه تنها در مورد مؤمنان عالیمقامى همچون شهیدان جهان برزخ وجود دارد بلکه درباره کفار طغیانگرى همچون فرعون و یارانش نیز وجود برزخ صریحاً در آیه 46 سوره مؤمن آمده است:
النار یعرضون علیها عدواً و عشیاً و یوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب: «آنها (فرعون و یارانش) هر صبح و شام در برابر آتش قرار مى گیرند و به هنگامى که روز قیامت برپا مى گردد فرمان داده مى شود آل فرعون را در شدیدترین کیفرها وارد کنید.(1)
بنابراین اصل وجود عالم برزخ جاى بحث نیست، مهم آن است که بدانیم زندگى برزخى چگونه است که در اینجا تصویرهاى مختلفى ذکر شده است که روشنترین آنها آن است که روح انسان بعد از پایان زندگى این جهان در اجساد لطیفى قرار مى گیرد که از بسیارى از عوارض این ماده کثیف بر کنار است و چون از هر نظر شبیه این جسم است، به آن «قالب مثالى» یا «بدن مثالى» مى گویند که نه به کلى مجرد است، و نه مادى محض، بلکه داراى یکنوع «تجرد برزخى» است.
بعضى از محققان آن را تشبیه به وضع روح در حالت خواب کرده اند که در آن حال ممکن است با مشاهده نعمتهائى براستى لذت ببرد و یا بر اثر دیدن مناظر هولناک معذب و متألم شود آنچنان که گاه واکنش آن در همین بدن نیز ظاهر مى شود، و به هنگام دیدن خوابهاى هولناک، فریاد مى کشد، نعره مى زند، پیچ و تاب مى خورد، بدن او غرق عرق مى شود.
حتى بعضى معتقدند که در حال خواب به راستى روح با قالب مثالى فعالیت مى کند و حتى بالاتر از آن معتقدند که ارواح قویه در حال بیدارى نیز مى تواند همان تجرد برزخى را نیز پیدا کند، یعنى از جسم جدا شده و با همین قالب مثالى به میل خود، ویا از طریق خوابهاى مغناطیسى در جهان سیر کند و از مسائلى با خبر گردد(2)
بلکه بعضى تصریح مى کنند که قالب مثالى در باطن بدن هر انسانى هست، منتها به هنگام مرگ و آغاز زندگى برزخى جدا مى شود و گاه در همین زندگى مادى دنیا نیز امکان جدائى ـ چنانکه گفتیم ـ براى او حاصل مى شود.
حال اگر تمام این مشخصات را براى قالب مثالى نپذیریم اصل مطلب را نمى توان انکار کرد چرا که در روایات بسیارى به آن اشاره شده و از نظر دلیل عقل نیز هیچگونه مانعى ندارد.
ضمناً از آنچه گفتیم پاسخ این ایراد روشن شد که بعضى مى گویند: اعتقاد به جسد مثالى مستلزم اعتقاد به مسأله تناسخ است، چرا که تناسخ چیزى جز این نیست که روح واحد منتقل به جسمهاى متعدد گردد.
جواب این ایراد را مرحوم «شیخ بهائى» به طرز روشنى بیان کرده است، او مى گوید: تناسخى که همه مسلمانان اتفاق بر بطلان آن دارند این است که روح بعد از ویرانى این بدن به بدن دیگرى در همین عالم بازگردد، اما تعلق روح به بدن مثالى در «جهان برزخ» تا قیام قیامت که باز به بدنهاى نخستین به فرمان خدا برمى گردد هیچگونه ارتباطى به تناسخ ندارد، و اگر مى بینید ما تناسخ را شدیداً انکار کرده و معتقدان آن را تکفیر مى کنیم به خاطر آن است که آنها قائل به ازلى بودن ارواح و انتقال دائمى آنها از بدنى به بدن دیگرند و معاد جسمانى را در جهان دیگر به کلى منکرند(3).
و اگر همانطور که بعضى گفته اند قالب مثالى در باطن همین بدن مادى باشد پاسخ مسأله تناسخ روشنتر مى شود، زیرا روح از قالب خود به قالب دیگرى منتقل نشده بلکه بعضى از قالبهاى خود را رها ساخته و با دیگرى ادامه حیات برزخى داده است.(4)
1 ـ تفسیر نمونه 14/314
2 ـ مرحوم علامه مجلسى ضمن بیان این مطلب در بحار الانوار تصریح مى کند که تشبیه حالت برزخ به حالت رؤیا و خواب در بسیارى از اخبار وارد شده، و حتى امکان دارد نفوس قویه عالیه داراى جسدهاى مثالى متعددى باشند، و به این وسیله روایاتى که مى گوید: امامان نزد هر کس در حال جان دادن حاضر مى شوند نیاز به توجیه و تفسیرى نخواهد داشت (بحارالانوار ج 6 ص 271).
3 ـ بحار الانوار ج 6 ص 277.
4 ـ تفسیر نمونه 14/322
