فلسفه قیام، رکوع و سجود نماز در چیست؟

براى توضیح این جواب، از کتاب آداب الصلاه حضرت امام خمینى (ره) نقل مى کنیم حضرت امام فرمودند: بدان که اهل معرفت قیام را اشاره به توحید افعال دانند؛ چنانچه رکوع را به توحید صفات، و سجود را به توحید ذات اشاره دانند. اما بیان آن که قیام اشاره به توحید فعلى است آن است که در خود قیام وضعا، و قرائت لفظا اشارت به آن مقام است: اما این که قیام وضعا اشارت به آن است این است که در آن اشارت به قیام عبد به حق و مقام قیومیت حق است که آن تجلى به فیض مقدس و تجلى فعلى است و در این تجلى مقام فاعلیت حق ظاهر شود و همه موجودات مستهلک در تجلى فعلى و مضمحل در تحت کبریاى ظهورى شود. و ادب عرفانى سالک در این مقام آن است که این لطیفه الهیه را به یاد قلب آورد و ترک تعینات نفسیه را هر چه بتواند بکند و حقیقت فیض مقدس را به قلب تذکر دهد و نسبت قیومیت حق و تقوم خلق به حق را به باطن قلب برساند. و چون این حقیقت در قلب سالک متمکن شد، قرائت او به لسان حق واقع شود و ذاکر و مذکور خود حق گردد و بعضى از اسرار قدر بر قلب عارف کشف گردد» و انت اثنیت على نفسک؛ تو همچنان که خود را ستوده اى «و» و اعوذ بک منک؛ از تو به تو پناه مى برم «به بعض مراتب براى او مکشوف شود،(1). و بعضى از اسرار صلوه را قلب عارف دریابد. و همچنین حاج میرزا جواد ملکى تبریزى در کتاب گرانسنگ اسرار الصلوه مى فرماید: و اما قیام، حقیقت قیام عبارت از ایستادن در پیشگاه پروردگار براى ادائ حق عبودیت و بندگى او و جلب خیرات پروردگارى، و انس گرفتن با او و لذت بردن به مخاطبات و گفتگوى با او در کلام، و به مناجات با او در دعا و چاره کار براى توقف طولانى خود در روز قیامت و دفع هول و هراسى که در انتظار انسان هست مى باشد و مى بایست که انسان از این که در نماز مى بایست بر هر دو پا بایستد به این حقیقت پى ببرد که مسلمان باید در مقام خوف و رجائ باشد و از پایین افکندن سر در هنگام نماز، الزام قلب را بر تذلل و خشوع و تواضع و دورى از ریاست طلبى و خودبزرگ بینى فهم نماید و بداند که در فرداى قیامت او را در پیشگاه ذات اقدس خود ایستادنى است که چگونگى آن را این ایستادن تعیین مى کند، و لذا سزاوار است که انسان آن چه در توان دارد در تصحیح قیام نماز خود، بکار گیرد و بداند که تمام پنهانى ها و خاطرات و ضمایرش نزد حضرت حق مکشوف و آشکار است، و پروردگار حتى به چیزهایى که خود از آن بى خبر است و در باطن اوست آگاه است، و لذا خیلى مراقب باشد که مبادا باطنش مخالف با رضاى پروردگار باشد، و بناچار در چنین مقام خطیرى تواضع و فروتنى او لااقل همچون تواضع در محضر سلطانى از سلاطین دنیا خواهد بود، چگونه کسى که در مقابل حاکمى قرار مى گیرد مراقب تمام حرکات و گفته هاى خود مى باشد، که مبادا سخنى بر خلاف رضاى او بر زبان آورد، و یا از معناى آن چه مى گوید، غافل باشد و یا اشارات مخاطبات سلطان را در نیابد، و خدایى که ملک الملوک و جبارالجبابره است هرگز نزد مسلمان از بشرى مثل خود بى مقدارتر نخواهد بود «،(2). و اما قیام و سربرداشتن از رکوع، نیت انسان در انجام این عمل مى بایست که این باشد که پس از خضوع و خشوع و تواضع در برابر پروردگار بحول و قوه او بر دشمنان او گردن افرازد، و برترى جوید، و در هنگام گفتن تکبیر آن، دست ها را که بلند مى کند از تواضع و فروتنى در مقابل دشمنان خدا تبرى بجوید، و مستحب است که در هنگام رکوع پشت خود را صاف نگه دارد و گردنش را بکشد به این نیت که من به تو ایمان آورده ام گرچه گردنم را بزنى، سپس سر را بلند کند به این امید که خضوع و خشوع و تسبیح و حمدش قبول درگاه الهى شده باشد، و با حول و قوه او بر دشمنان او غالب آید، و این امید را با این ذکر که

بر زبان مى آورد که» سمع الله لمن حمده؛ هر کس که حمد و ستایش حضرت حق کند خداوند آن را مى شنود «تائکید نماید. سپس خضوع و خشوعت را نسبت به پروردگار با گفتن این ذکر که:» اهل الکبریا و العظمه و الجود و الجبروت «زیادتر نما، به عبارت دیگر پس از این که براى عبودیت و بندگى خدا قیام نمودى، این قیام اقتضا مى کند که براى خود در قیام به عبودیت و بندگى او حول و قوه اى ببینى با انجام رجوع تبرى به جویى و با این عمل او را از این که برایش در حول و قوه شریکى باشد منزه بدانى و اقتضاى این امر این است که تو با اینکه در مقابل او ذلیل و خاضع و خاشع هستى بر دشمنان او و دشمنان دوستان او بحول و قوه او برترى و تفوق داشته باشى. «،(3).

پى‏نوشت‏
(1)) خمینى، روح الله، آداب الصلوه) آداب نماز (؛ موئسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى) س (، چ سوم، 1372، صص 146 و 741)
(2)) ملکى تبریزى، حاج میرزا جواد؛ اسرار الصلوه؛ انتشارات پیام آزادى، ج اول، 1363، ص 323)

(3)) همان، ص 224)