مسجد و حضور زنان

یکی از مسائلی که از دیرباز در میان مسلمانان مطرح بوده و گاه چالشی فکری و اجتماعی محسوب می شده، مسئله حضور زنان در مسجد و عرصه های اجتماعی است. برخی مانع حضور زنان در عرصه های اجتماعی و از جمله حضور در مساجد می شدند و بعضی دیگر آن را تجویز می کردند و در این مورد برای زنان نیز شأنی مساوی با مردان در نظر می گرفتند. آنچه امروز می تواند برای زنان مؤمن و متعهد ما الگوی حقیقی و راهگشای فکری و عملی باشد، سیره و سخن پیامبر اکرم (ص) و پیشوایان معصوم (ع) است. مسئله حضور زنان در صحنه های اجتماعی و از جمله حضور درمسجد از مسائل مورد ابتلا در عصر معصومین (ع) بوده و آن انسانهای الهی رهنمودهای ویژه ای در این مورد داشته اند.

جامعه نبوی از آغاز ظهور، شاهد حضور بانوان در عرصه های گوناگون زندگی بوده است و زنان آن روزگار در صحنه هایی، حضورشان موثر می افتاده و همپای مردان به تلاش و کوشش مشغول بوده اند. حضور حضرت خدیجه (س) درمسجد الحرام، پس از تشرف به اسلام، نمونه ای از این حضور است.

به ادامه مطلب مراجعه نمائید

ابویحیی بن عفیف مى‏گوید: «در زمان جاهلیت به مکه آمدم و میهمان عباس بن عبد المطلب شدم. چون خورشید بر آمد و در آسمان بالا آمد، من در حالى که به کعبه مى‏نگریستم، جوانى را دیدم که پیش آمد و به آسمان چشم دوخت و سپس به طرف قبله ایستاد. چیزى نگذشت که نوجوانى آمد و در سمت راست او ایستاد، باز چیزى نگذشت که زنى آمد و پشت سر آن دو ایستاد. پس آن جوان (نماز گزارد و) به رکوع رفت و آن نوجوان و زن نیز به رکوع رفتند. جوان سر از رکوع برداشت، آنان نیز سر از رکوع برداشتند. جوان به سجده رفت، آنان نیز با او به سجده رفتند. (با شگفتى‏) به عباس گفتم: رخدادى بزرگ است؟! رو به من کرد و گفت: (آرى‏) رخدادى بزرگ است! گفت: آیا این جوان را مى‏شناسى؟ گفتم: نه. گفت: این محمّد فرزند عبد اللَّه فرزند عبد المطلب، برادرزاده من است. آیا آن نوجوان را مى‏شناسى؟ گفتم: نه. گفت: او نیز على فرزند ابى طالب فرزند عبد المطلب، برادرزاده من است. آیا آن زنى که پشت سر آنان ایستاده، مى‏شناسى؟ گفتم: نه. گفت: این خدیجه دختر خویلد همسر برادرزاده من است…».[۱]

این روند بعداز شکل گیری جامعه مسلمین در مدینه نیز دنبال شد و بانوان همواره برای اقامه نماز در مساجد حاضر می شدند. امیرمؤمنان علی (ع) می فرماید: «زنان با پیامبر (ص) نماز را بجا می آوردند…».[۲]

حضور زنان در مسجد به مرور گسترده تر شد تا جایی که مسئله اختلاط زن و مرد و … پیش آمد و پیامبر اکرم (ص) دری را مخصوص ورود و خروج آنان قرار داد.

در دوران ده ساله مدینه، موضوع حضور زنان در مساجد شکل گرفته و جایگاه مطلوب خود را یافت. روایات و گزارشهایی را که درباره دیدگاه پیامبر نسبت به حضور زنان در مساجد در این دوره ثبت شده است. به عنوان مثال، آن حضرت علاوه بر تأیید حضور بانوان، پس از نماز، با آنان سخن می گفتند و در جلسات عمومی به پرسشهای آنان پاسخ می دادند. نقل شده است، زنان می گفتند: «شما را مردان احاطه کرده اند. روزی را هم برای ما اختصاص بدهید و رسول خدا چنین کردند».[۳] یا اینکه به مردان می فرمودند: «هرگاه همسر یکی از شما برای رفتن به مسجد اجازه خواست، مانع او نشوید».[۴]

نکته گفتنی در اینجا این است که در مقابل روایاتی که در بالا ذکر شد، روایات دیگری وجود دارد که دلالت بر نهی از رفتن بانوان به مسجد دارد، به عنوان مثال: از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: «بهترین مسجد زنان خانه است و نماز در خانه برتر از نماز او در ایوان است و نماز او در ایوان برتر از نمازش در حیاط خانه اش است و نماز او در حیاط خانه برتر از نمازش برپشت بام خانه است».[۵] همچنین از آن حضرت نقل شده که فرمودند: «نماز زن در اطاق عقبی (پستو) برتر از نماز او در اطاق جلویی است و نماز او در اطاق نشیمن برتر از نمازش در خانه اش است».[۶]

در مورد این روایات باید گفت: آنچه میان فقهاء مشهور شده است که، مسجدِ زن خانه او است[۷] و آنچه امام خمینی (ره) نیز در تحریر الوسیله بیان می کند: «برای زنان، نماز در خانه‏هایشان با فضیلت‏تر است و با فضیلت‏تر نماز در پستوی خانه است»؛[۸] این است که: این فتوا بر اساس حدیثی که شیخ طوسی در تهذیب از یونس بن ظبیان از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمودند: «بهترین مسجد برای زنان شما خانه است»،[۹] و همچنین روایاتی که از شیخ صدوق در من لایحضره فقیه از هشام بن سالم در بالا نقل شد، مستند است.

اما روایت یونس بن ظبیان قابل پذیرش نمی‏نماید؛ زیرا نجاشی و شیخ طوسی او را ضعیف شمرده‏اند[۱۰] و روایت دوم در صدد بیان این مطلب است که زن نباید در تیررس دید نامحرم باشد. پس اگر زن، در رفتن به مسجد، حریم و حدود الهی را حفظ کند و به مسجد برود و نیز در مسجد پرده‏ای زن را از دید نامحرمان حفظ نماید، می تواند برای ادای عبادت به مسجد برود و همسر او هم سزاوار است که از او ممانعت نکند. بنابراین، نماز زن، با حفظ حریم و حدود الهی، در مسجد می تواند أفضل باشد.

پس ناگفته پیدا است، حضور زنان در مساجد نیز همانند سایر موضوعاتی که مدّ نظر اسلام بوده، دارای آداب و مقرّرات ویژه ای است که پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی (ع) بر آنها تاکید کرده اند، که به بعضی از آن موارد اشاره می شود:

۱٫ مسئله حجاب: لزوم پوشش برای زنان، دربرابر مردان بیگانه، مورد تاکید اسلام است و قرآن کریم نیز به این موضوع صراحت دارد: در قرآن، آیات متعددی وجود دارد که مسئله حجاب را مطرح کرده اند، به عنوان نمونه: «ای پیامبر! به همسران و دختران خود و زنان مؤمن بگو که چادرها (یا مقنعه های) خود را فراگیر بپوشند. این کار برای اینکه شناخته نشوند و مورد اذیت قرار نگیرند، مناسب تر است و خدا آمرزنده ومهربان است»[۱۱]

در ذیل آیه شریفه، آمده است: سبب نزول این آیه آن بود که زنان به مسجد حاضر می شدند و نماز را به امامت رسول الله (ص) به جای می آوردند، ولی شب هنگام که به نماز مغرب و عشا می رفتند، برخی از جوانان بر سر راه آنان می نشستند و آنان را مورد آزار و تعرّض قرار می دادند. آنگاه خداوند این آیه را نازل فرمود.[۱۲] پس از نزول این آیه، زنان برای خروج از خانه، لباس سیاه و بلند می پوشیدند.

۲٫ پرهیز ازا ختلاط: حضور زنان در مسجد، توفیقی الهی برای آنان و بهره بردن از حقی است که دین اسلام برای این طیف در نظر گرفته است. با این حال، زن به مقتضای طبیعت خود، آنگاه که در جامعه ظاهر می شود، مورد توجه قرار می گیرد. لذا پیامبر اکرم (ص) می فرمودند: «مردان از وسط و زنان از کنار کوچه بروند».[۱۳]

۳٫ پرهیز از جلب توجه: زنان باید از اموری که موجب جلب توجه نامحرمان می شود پرهیز کنند. در حقیقت این در پی همان اصل کلی حفظ کرامت و شخصیت زن است که اسلام به عنوان گوهری گرانبها به آن اهمیت می دهد. چنانچه پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «هرزنی که خود را بیاراید و خوشبو کند و از منزل خارج شود؛ درحالی که شوهرش به این کار راضی باشد، هر قدمی (که زن برمی دارد)، برای شوهرش خانه ای در دوزخ بنا خواهد شد».[۱۴]

۴٫ چشم پوشی از محرمات: برپایه فرهنگ قرآنی ، همانگونه که مردا ن باید در مقابل نامحرم چشم فروبندند، زنان نیز باید در موارد لازم، چشم فروبسته و از نگاه کردن به آنچه حرام است، بپرهیزند. امیرمومنان علی (ع) می فرمود: «زنان نماز را با پیامبر (ص) به جای می آوردند و چون لباس مردان کوتاه بود، به زنان دستور داده شده بود که قبل از مردان سر از سجده برندارند». این مشکل ،با ایجاد پرده و پوشش بین زنان و مردان (در نماز ها) رفع شد، ولی چیزی که مدّ نظرشرع بوده، این است که بانوان در وقت حضور در مسجد، باید از هر رفتاری که موجب خدشه به حیا، عفت و روحیّه پاک آنان شود، پرهیز کنند.[۱۵]

---

[۱]. نسائى، احمد بن شعیب، مترجم، نجارزادگان، فتح الله، خصائص امیر المؤمنین (ویژگى‏هاى على بن ابى طالب علیه السلام)، ص ۲۴؛‏ حسکانی، عبید الله بن عبدالله، محقق و مصحح: محمودى، محمدباقر، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل‏، ج ۱، ص ۱۱۲٫‏

[۲]. صدوق‏، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۹۶٫

[۳]. ابن طاووس، على بن موسى‏، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف‏، محقق و مصحح: عاشور، على‏، ج ۱، ص ۲۱۹٫‏

[۴]. ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین‏، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، محقق و مصحح: عراقى، مجتبى‏، ج ۱، ص ۱۳۶٫‏

[۵]. صدوق، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ج ۱، ص ۳۷۴٫

[۶]. همان، ج ۱، ص ۳۹۷٫

[۷]. عاملى (شهید ثانى)، زین الدین بن على‌، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّٰى کلانتر)، ج ۱، ص ۵۳۸٫

[۸]. موسوی خمینى، سید روح اللّٰه، تحریر الوسیلة‌، ج ۱، ص ۱۵۲٫

[۹]. طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، ج ۳، ص ۲۵۲٫

[۱۰]. نجاشى، ابو الحسن احمد بن على‌، رجال النجاشی (فهرست أسماء مصنفی الشیعة)، ص ۴۴‌.

[۱۱]. احزاب، ۵۹٫

[۱۲]. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۳۴۴٫

[۱۳]. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، الکافی، محقق و مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، ج ۵، ص ۵۱۸٫

[۱۴]. شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار( للشعیری)، ص ۱۵۸٫

[۱۵]. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۹۶، همان.